Sual: Kəlimə-i tövhidin mənası nədir?
CAVAB
Müsəlman olan bir kimsəyə, ilk əvvəl (La ilahə illəllah, Məhəmmədin Rəsulullah) sözünün mənasını bilmək və inanmaq fərzdir. Bu sözə Kəlimə-i tövhid deyilir. Qısaca mənası, (Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. Məhəmməd əleyhissalam da Onun Rəsuludur) deməkdir.

Kəlimə-i tövhidin mənasını, Əhli-sünnə alimləri belə açıqlayır:
İnsanlar yox idi. Sonradan yaradıldı. İnsanların bir yaradanı vardır. Hər varlığı, O yaratmışdır. Bu yaradan birdir. Ortağı, bənzəri yoxdur. Bir ikincisi yoxdur. O, həmişə var idi. Varlığının başlanğıcı yoxdur. Həmişə vardır. Varlığının sonu olmaz. Yox olmaz. Onun həmişə var olması lazımdır. O, yox ola bilməz. Varlığı özündəndir. Heç bir səbəbə ehtiyacı yoxdur. Hər şeyi var edən, hər varı hər an varlığımıza son Odur. O, maddə deyil. Heç bir maddədə tapılmaz. Şəkli yoxdur. Ölçülməz. Necədir deyə soruşulmaz. O deyincə, ağla xəyala gələn hər şey, O deyil. O, bunlara bənzəməz. Bunlar həmişə Onun məxluqlarıdır. O, məxluqları kimi deyil. Ağla, vəhmə, xəyala gələn hər şeyi, O yaratmaqdadır. Yuxarıda, aşağıda, yanda deyil. Yeri yoxdur. Hər varlıq, Ərşin altındadır. Ərş isə, Onun qüdrəti, qüvvəti altındadır. O, Ərşin üstündədir. Lakin bu, Ərş Onu daşıyır demək deyil. Ərş, Onun lütfü və qüdrəti ilə var. O, əzəldə, sonsuz əvvəldən necə isə, indi həmişə elədir. Ərşi yaratmazdan əvvəl necə idi isə, əbədi sonsuz gələcəkləri də, həmişə elədir. Onda dəyişiklik olmaz. Onun sifətləri vardır. Sifət-ı sübutiyyəsi səkkizdir. Həyat, elm, səmi, bəsər, qüdrət, iradə, kəlam, yaratma. Bu sifətlərində də, heç dəyişiklik olmaz. Dəyişiklik olmaq qüsurdur. Onda qüsur, nöqsan yoxdur. Heç bir məxluquna bənzəməz isə də, dünyada, Onu özünün bildirdiyi qədər bilmək və axirətdə görmək olar. Burada necə olduğu anlaşılamadan bilinər. Orada da, anlaşılamadan görüləcək.

Allahu təala, qullarına, peyğəmbərlər göndərdi. Bu böyük insanlar vasitəsi ilə qullarına, səadətə və fəlakətə səbəb olan işləri bildirdi. Peyğəmbərlərin ən yüksəyi, son Peyğəmbəri olan Məhəmməd əleyhissalamdır. Yer üzündəki dinli dinsiz hər kəsə, hər yerə, hər millətə peyğəmbər göndərilmişdir. Bütün insanların, mələklərin və cinlərin Peyğəmbəridir. Dünyanın hər yerində, hər kəsin, o uca Peyğəmbərə tabe olması lazımdır. (Kimya-i Səadət)

Tövhid və iman
Sual: Tövhid, yəni Allahdan başqa ilah yoxdur deyə inanmaq haqqında məlumat verərsiniz?
CAVAB
İmam-ı Gazali həzrətləri buyurur ki:
Tövhid, təzə qoz kimidir. Qozun iki qabığını və içini hər kəs bilir. Özünün özü də, yağıdır. Münafiqlər, tək dil ilə (La ilahə illəllah) deyir, qəlb ilə inanmaz. Bu 1. dərəcədir.

2. dərəcə: Kəlimə-i tövhid in mənasını, ürəyin inanmasıdır. Bu inanış, ya başqasından görərək, eşidərək olar ki, bizim kimi cahillərin inancı belədir. Yaxud dəlil ilə, ağılın isbat etməsi ilə inanır. Din alimlərinin, kəlam elmi ustadlarının inanması belədir.

3. dərəcə: Bir yaradanın, hər şeyi yaratdığını görmək, hər işin, tək bir fe'l tərəfindən edildiyini, başqa kimsənin, heç bir şey etmədiyini anlamaqdır. Bu anlayış üçün, qəlbdə bir nurun parlaması lazımdır. Belə hasil olan iman, cahillərin və kəlam alimlərinin imanına bənzəməz. Məsələn, bir ev sahibinin, evdə olmasına inanmaq üç cür olur:
a- Birinə eşidərək inanmaqdır. Təqlid ilə olan iman, bunun kimidir.
b- Ev sahibinin, hər gün istifadə etdiyi miniyindən, paltar və ayaqqabılarını evdə gördüyü üçün inanmaqdır. Bu da kəlam alimlərinin imanına nümunədir.
c- Ev sahibini evdə görərək inanmaqdır. Bu, ariflərin tövhidini nümunədir. Belə tövhid, hər nə qədər yüksək dərəcə isə də, bunun sahibi, məxluqları görməkdə və bunların Xaliq [yaradıcı] tərəfindən yaradıldığını bilir. Məxluqları gördüyü üçün, tövhid tam ola bilməz.

4. dərəcə: Bir var görər, birdən başqa bir şey görməz. Təsəvvüfdə bu hala, tövhiddə pis deyərlər.

Bu dörd dərəcədən;
Birincisi: Münafiqlərin tövhidi olub, qozun xarici qabığına bənzər. Qozun xarici qabığı, acıdır. Xarici üzü gözəl, yaşıl isə də, iç üzü çirkindir və yandırılınca çox tüstü edərək atəşi söndürər və bir neçə gün qozu qorumaqdan başqa, bir işə yaramaz. Münafiqin tövhidi də, münafiq olduğu bilinmədiyi üçün, xalq onu müsəlman zənn edər.

İkincisi: Cahillərin və kəlam alimlərinin tövhidi, qozun taxta qabığı kimidir. Bu taxta qabıq, qozu bir neçə vaxt qorumaqdan başqa işə yaramadığı kimi, bu dərəcədəki tövhid də, tək insanı Cəhənnəm atəşindən qorumağa faydalı olar.

Üçüncüsü: Qozun özü kimidir. Yeyilib, faydalanacaq qisimdir.

Dördüncüsü: Qozun özü yeyilmiş olub hüceyrələrinə qədər həzm halıdır.