Sual: Əhli-sünnə alimləri, imanı və İslamı necə təsvir etmişdir?
CAVAB
Əhli-sünnə alimləri, Peyğəmbər əfəndimizin bildirdiyi tərifi eynilə bildirilir. İman, Amentüdə bildirilən altı əsasa inanmaqdır. Amentu olaraq bildirilən hədisi-şərifin tərcüməsi belədir:
(İman; Allaha, mələklərə, kitablara, peyğəmbərlərə, axirət gününə, [yəni Qiyamətə, Cənnətə, Cəhənnəmə, hesaba, mizana], qədərə, xeyirin və şərin Allahdan olduğuna, ölümə, öldükdən sonra dirilməyə, inanmaqdır. Allahdan başqa ilah olmadığına və mənim Onun qulu və elçisi olduğuma şahidlik etməkdir.) [Buxari, Müslim, Nəsai]

Məşhur Cəbrayıl hədisi də, imanın və İslamın şərtlərini açıqlayır:

Həzrət-i Ömər izah edir:
Bir gün, Rəsulullahın yanında oturmuşduq. Tanımadığımız bir adam gəlib soruşdu:
- İslam nə deməkdir ya Rəsulullah?
- Kəlmeyi-şəhadət söyləmək, hər gün beş vaxt namaz qılmaq, Ramazan ayında oruc tutmaq, zəkat vermək və gücü çatsa Həccə getmək.

- Doğru söylədin. İman nə deməkdir? [Biz bu kimsənin həm soruşub həm də doğru deyə təsdiq etməsinə heyrət etdik.]
- İman, Allaha və mələklərə və Kitablara və Peyğəmbərlərə və qiyamət gününə və xeyrin şərin, Allahın təqdiri ilə olduğuna inanmaqdır.

- Doğru söylədin. İhsan nə deməkdir?
- Allahu təalaya, Onu görər kimi ibadət etməyindir. Sən Onu görmürsənsə də, O səni həmişə görür.

- Qiyamət günü nə vaxt olacaq?
- Bunu, özündən soruşulan, soruşandan daha yaxşı bilməz.

Qiyamətin əlamətlərini soruşdu. Rəsulullah da bildirdi. O kimsə getdikdən sonra, Rəsulullah bizə dönərək, (Bunları soruşub gedən, Cəbrayıl əleyhissalam idi. Sizə dininizi bildirmək üçün gəlmişdi) buyurdu. (Müslim, Nəsai, Əbu Davud, Tirmizi)

Bir hədis-i şərif tərcüməsi də belədir:
(Bəzisi xeyrin açarı, şərin kilididir. Bəzisi də, şərin açarı, xeyrin kilididir. Allahın xeyrin açarını verdiyi kəslərə müjdələr olsun, şərin açarlarını verdiyi kəslərə də təəssüflər olsun.) [İbni Macə, Əbu Davud, Təbərani, İbn Hibban]

Bu hədis-i şərif də göstərir ki, xeyir də şər də Allahdandır. Bu ayəti-kərimə də, xeyrin və şərin Allahdan olduğunu bildirir:
(Əgər Allah insanlara, xeyri tez istədikləri kimi, şəri də tez versəydi, əlbəttə onların hamısı həlak olardı. Lakin bizə qovuşmağı ümid etməyənləri [axirəti, dirilməyi inkar edənləri] biz, öz azğınlıqları içində tərəddüdlü bir halda buraxarıq.) [Yunus 11]

Xeyiri də, şəri də yaradan Allahdır. Qul xeyir və ya şər istər, Allah da qəbul etsə qul iradə-i cüziyyesi ilə onu işlər. Allah icazə verməzsə, qul xeyiri də, şəri də işləyə bilməz. Onun üçün Peyğəmbərimiz, (Xeyr də, şər də Allahdandır) buyurmuşdur. Yoxsa kimsəyə zorla xeyir və ya şər işlətməz. Belə olsa, şər işləyən kimsə, "filankəsə xeyir işlətdin mənə niyə şər işlətdin" deyər. Cebriye təriqəti, xeyiri də, şəri də Allah zorla işlədər deyər, Mutəzilə isə, xeyirə da şərə də Allah qarışmaz, ikisini də qul yaradır deyər. Bunun ikisi də səhvdir.

Sual: İman-İslam, Mömin-müsəlman eynidirmi, ayrıdırmı?
CAVAB
İman, lüğətdə, bir kimsəni tam doğru sözlü bilmək, ona inanmaq, qorxusuz olmaq deməkdir. İslam isə, təslim olmaq və xilas olmaq deməkdir. Termində yəni deyim olaraq fərqlidir.

İman, Amentüdə bildirilən altı əsasa inanmaq və Allahu təala tərəfindən bildirilən əmr və qadağaların hamısını qəbul etmək, bəyənmək və inandığını dil ilə də söyləmək deməkdir.

Dinimizdəki hökmlərin hamısına İman və İslam deyilir. Hamısı qısaldılaraq, Amentüdə altı maddə halına gətirilmişdir. Amentüdə bildirilənlərə inananlara Mömin və ya müsəlman deyilir. İman və İslam birdir.

İman yalnız inanmaq, İslam da tətbiq olsa idi, İslamın şərti beş deyil dörd olardı. Birinci şərt kəlmeyi-şəhadət gətirmək, yəni inanmaq, o birilər isə əməldir. Hamısına birdən İslamın şərti deyilir. İman edib digər dörd şərti də edənə müsəlman deyilir.

Əməl ediləcək, yəni qəlb ilə və bədən ilə ediləcək və qadağalardan qaçılan şeylərə, İslam deyilir. İman, qəlb ilə olar. İslam, qəlb və dil ilə birlikdə olar. İman ürəyə məxsusdur. İslam isə, ürəyin, dilin və bədənin hamısına şamildir. Qəlbdəki iman ilə qəlbdəki İslam bir-birlərinin eynidir.

İman, şama bənzər, Əhkam-ı İslamiyə şam ətrafındakı fənər kimidir. Şam ilə birlikdə fənər də, islamiyyətdir. İmansız, İslam ola bilməz. İslam olmayınca, iman da yoxdur.

İman edən, Allahu təalanın əmrlərinə təslim olur, yəni Müsəlman olar. Qısacası, hər mömin müsəlmandır, hər müsəlman, mömindir. İman və əməl məlumatlarına İslam deyilir.

İman və İslam
Sual: Hucurat surəsində, (Bədəvilər, "Biz iman gətirdik!" Dedilər. De ki: Siz iman etmədiniz, lakin "İslam olduq" deyin) deyilir. İmanla İslam, yəni müsəlmanla mömin fərqli mı da belə bildirilir?
CAVAB
Söz olaraq fərqlidirsə da, məna olaraq fərqli deyil. İslam olmaq, termin olaraq deyil də, söz mənası etibarilə, təslim olmaq, boyun əymək, razılaşmanı qəbul etmək deməkdir. İslam sözünün mənası bilinsə məsələ qalmaz. Bu ayədə, qənimət həvəsiylə müsəlman görünən bəzi Bədəvilər, sədəqə almaq üçün, (Biz iman etdik) dedikləri zaman, onlara, (Xeyr, siz iman etmədiniz, ürəkdən təsdiq etmədiniz, qılınc qorxusundan və İslam nemətindən faydalanmaq üçün müsəlman göründünüz. İman etdik deməyin, biz sizə təslim olduq, boyun əydik deyin) deyilmişdir.

Təfsir kitablarında bildirilir ki:
Ayət-i kərimə, Əsəd min Huzeymə oğullarından, bədəvi olan Ərəblər haqqında enmişdir. Bunlar, Rəsulullahın hüzuruna bir qıtlıq-ci ildə gəlmiş və zahirən kəlmeyi-şəhadət gətirmişdi; ancaq mömin deyillər. Mədinə yollarını pisliklərlə bərbad etmiş, qiymətlərin yüksəlməsinə səbəb olmuşlar idi. Rəsulullaha, (Biz sənə yüklərimizlə, ailələrimizlə birlikdə gəldik. Başqaları səninlə vuruşduğu kimi, biz də səninlə savaşmadıq. Bunun üçün bizə zəkat mallarından bir şeylər ver) deməyə və Peyğəmbər əfəndimizə minnət etməyə başlamışlar. Allahu təala da, onlar haqqında bu ayəni endirdi. Allahu təalanın, (Lakin təslim olduq deyin) buyurması, (öldürülmək və uşaq-uşağımız əsir alınmaq qorxusu təslimiyyət göstərdik deyin) deməkdir. İşdə bu, münafiqlərin xüsusiyyətidir, çünki onlar ürəklə təsdiq etmədən, mömin görünməklə, ölüm və əsarətdən xilas. İmanın gerçəyi isə, ürəklə təsdiqdir. Müsəlman olduq demək, Peyğəmbərin gətirdiklərini zahirən qəbul etməkdir. Bu da ancaq, dünyada adamın qanını tökülməkdən qurtarar. (Qurtubi)

Sual: Xristianlarla iman birliyimə var deyən bir yazar, bunları yazır:
"Bir Alman Müsəlman mənə, (Sizlər həmişə İslamı danışırsınız. Halbuki insanların ehtiyacı İslama deyil, imana) dedi. Bir müəllim də sohbətində, (Yer bir kitabdır. Bitkilər, varlıqlar da bu kitabın hərfləridir, sətirlarıdırlar. Bu kitabı yaxşı oxuyan imanı öyrənər. Kainatın bir yaradıcısı olduğunu anlar. Bitkilər palçıq yer bizə meyvə verər. Heyvanlar ot yeyər, bizə ət verər, süd verir . Bunların bir yaradıcısı olduğunu düşünmək imandır) dedi. Bu müəllim kimi kimsə imanı izah etmir, hər kəs, imanı deyil, həmişə İslamı izah edir. İtkimiz də buradan olur. "
İndi soruşuram: İslamı izah etmək itkidir mi? İnsanların İslama ehtiyacı yox demək küfr deyilmi? İman İslamdan fərqlidir mi?
CAVAB
Yalnız Allahın varlığını izah etmək iman deyil. Bir Yəhudi də, bir Xristian da Allahın varlığına inanar. Çünki kainatdakı hər şey, bütün fənn elmləri, Allahın varlığını göstərir. İnsan ağlı ilə bir yaradıcının olduğunu bilə bilər. Amma Allaha necə iman ediləcəyini, necə ibadət ediləcəyini bilə bilməz. Bunun üçün İslamsız iman olmaz. İman Amentüdə bildirilmişdir. Amentüdəki altı əsasdan biri əskik olsa o iman olmaz. Yalnız kainat kitabını oxumaqla iman edilmiş olmaz. İmanın altı əsasını izah etmək də çatmaz. Əldə edilən iman mühafizə edilməzsə imanı izah etmənin nə əhəmiyyəti var?

İmanı mühafizə edə bilmək üçün iki şey lazımdır:
1 - Doğru imana yəni Əhli-sünnə etiqadına sahib olmaq.
2 - Saleh əməllərə sarılmaq.

İman, şama bənzər, ibadətlər şam ətrafındakı fənər kimidir. Şam ilə birlikdə fənər də, islamiyyətdir. Olmazsa fənər, şam tez sönər. İmansız İslam olmaz, İslam olmayınca, iman da yoxdur. Bunun üçün Quran-ı Kərimdə, (İman edib saleh əməl işləyənlər) ifadələri keçir. Demək ki imanı mühafizə edə bilmək üçün, yaxşı ibadətlərə sarılmaq şərtdir. Bunun üçün də fiqhi yaxşı bilmək lazımdır. Bilmədən edilən ibadət boşa gedər, həm də iman mühafizə edilə bilməz. Hədis-i şəriflərdə buyuruldu ki:
(Dinin təməl dirəyi, fiqh məlumatıdır.) [Beyhəki]

(Allah qatında ən üstün kimsə fakihtir.) [M.Zühdiyye] (Fakih = fiqhi bilən)

(İbadətlərin ən qiymətlisi fiqhi öyrənmək və öyrətməkdir.) [İbni Abdilberr]

(Alimlərin ən xeyirlisi fakihlerdir.) [İ.Maverdi]

(Fiqhi bilmədən ibadət edən, gecə qaranlıqda bina tikib gündüz yıxana bənzər.) [Deylemi]

Rəsulullah əfəndimiz fiqhi belə tərifləyərkən, fəqih üçün, Allah qatında ən üstün kimsə və fiqh üçün də, ən qiymətli ibadət buyurarkən, fiqhə ehtiyacımız yox deyə fiqhi pisləmək əlbəttə küfr olar.

İmam-Əzəm həzrətləri fiqh üçün (lehinə və əleyhinə olanı bilməkdir) deyir. Karını zərərini bilmədən iş görənə dəli deyilir. Dində də karını zərərini bilməmək fəlakətdir. Fiqh bilmədən ibadət ediləz, iman da qorunmaz. Allahın varlığını isbata çalışmaqla da iman xilas. Küfrə salan söz və hərəkətləri bilməyən hər zaman küfrə düşər. Məsələn Allah düşünər demək və ya İslam bir düşüncə sistemidir demək, ilahi şüur demək küfrdür. Allahu təala, (İman edib saleh əməl işləyənlər istisna olmaqla hər kəs zərərdədir) buyurdu. (Əsr surəsi)

Bir dinsiz də, kainata baxaraq bir yaradıcını qəbul edə bilər. Onun üçün yalnız Allahın varlığını qəbul etmək iman olmaz. İman qəlb ilə olar. İslam qəlb və dil ilə birlikdə olar. İman ürəyə məxsusdur. İslam isə, ürəyin, dilin və bədənin hamısına məxsusdur. İman, altı şeyi öyrənib, bunlara inanmaq deməkdir. İman edən, dinin əmrlərinə tabe olaraq müsəlman olar. Cənnətə girməyin şərti müsəlman olmaqdır. İslamı bilmək və tabe olmaq şərtdir. Bir ayədə, (Allah qatında haqq din ancaq islamdır) buyurulur. Yoxsa İslam niyə gəldi? Haşa, Allahu təala İslamı lazımsız yerə mi göndərdi?

Sual: İmanın şərtləri ilə İslamın şərtləri fərqli olduğuna görə, imanla İslam fərqli deyil mi?
CAVAB
Xeyr, fərqli deyil. Adəm əleyhissalamdan bəri, Allahu təala yüzlərlə haqq din göndərdi. Hamısının imanı müştərək idi. İmanda ayrılıq olmaz. Bütün dinlərdə imanın şərtləri, Amentü'nün əsasları eyni idi. İndi, yeddiyə çıxaranlar, beşə endirən Odur varsa da qiymətsizdir. Ürəklə, bədənlə edilməsi və çəkinilməsi lazım olan şeyləri fərqli olduğundan, hər dinin Müslümanlıkları da ayrıdır. Məsələn axır zaman Peyğəmbərinin bildirdiyi İslamiyyətdə, İslamın şərti beş ikən, digər dinlərdə fərqli idi. Daha az və ya daha çox idi. Məsələn Yəhudilikdə, İsəvilikdə həccə getmək şərti yox idi. Namaz vaxtları və rükət ədədləri fərqli idi. Amma imanın şərtindən dəyişiklik yox idi, çünki iman ediləcək xüsuslar zamanla dəyişməz. İman, şama bənzər. Dinin əmr və qadağaları, şam ətrafındakı fənər kimidir. Mumla birlikdə fənər də, islamiyyətdir. İmansız, İslam ola bilməz. İslam olmayınca, iman da yoxdur.

Mömin və müsəlman
Sual: Quranda bir ayədə, (müsəlman olaraq can verin) deyildiyi halda, başqa bir ayədə isə, (Möminlər qardaşdır) deyilir. Bu, möminlə müsəlmanın fərqli olduğunu göstərər mi?
CAVAB
Göstərməz. İslam alimləri, (Hər mömin müsəlmandır, hər müsəlman mömindir) buyurur. Söz olaraq mömin, iman edən, imanın altı şərtini qəbul edən kimsə deməkdir. Müsəlman da, İslamın beş şərtindən inanan kimsə deməkdir. Bir kimsə, imanın altı şərtinə inanıb da İslamın beş şərtinə inanmamışsa o kimsə mömin də, müsəlman da olmaz. Əksinə, bir kimsə də İslamın beş şərtinə inansa, imanın altı şərtinə, hətta birinə belə inanmasa, mömin də, müsəlman da olmaz.

İmam-ı Kurtubi Həzrətləri təfsirində, (müsəlman olaraq can verin) tərcüməsindəki ayə, (Möminlər olaraq can verin) demək olduğunu bildirir. (Möminlər qardaşdır) tərcüməsində ayənin təfsirində isə, (müsəlmanlar qardaşdır) mənasını da gəldiyini bildirir. Peyğəmbər əfəndimiz də bu ayəti-kərimə, eyni şəkildə açıqlamışdır. Bu mövzudakı hədisi-şəriflərdən bir neçəsi belədir:
(Müsəlmanlar qardaşdır. Təqva xaric, biri o birindən üstün deyil.) [Taberani]

(Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır, ona zülm etməz, kömək edər.) [Buxari, Müslim]

(Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır. Qardaşına satdığı malın qüsurunu gizləməsi halal olmaz.) [Müslim]

(Müsəlman qardaşını evində ziyarət edib, yeməyindən yeyən, yemək yedirenden daha çox savab qazanar.) [Hatib]

(Müsəlman qardaşına üç gündən çox küsülü durmaq halal deyil.) [Əhməd]

(Müsəlman qardaşının bir ehtiyacını aradan qaldıran, həcc və ümrə savabı qazanar.) [Hatib]

İslam təslimiyyətdir
Sual: İslamiyyətin söz mənası nədir?
CAVAB
İslam, sülh və sakitlik içində Allahu təalaya tam bir təslimiyyət deməkdir. Təslimiyyəti tam olmayanlar müvəffəqiyyətsiz olar. Qəlibiylə, ürəyilə, diliylə təslim olmayan həqiqi müsəlman ola bilməz.