Sual: Tam Elmihal'ın iman bəhsində, Seyid Abdülhakim əfəndi imanı belə təsvir edir:
"Sərvər-i aləm olan Məhəmməd əleyhissalamın, Peyğəmbər olaraq bildirdiyi şeyləri, ağla, təcrübəyə və fəlsəfəyə müraciət etmədən, təsdiq və etiqad etməkdir, inanmaqdır. Ağla uyğun olduğu üçün təsdiq etsə, ağılı təsdiq etmiş olar. Elçini təsdiq etmiş olmaz və ya Elçini və ağılı birlikdə təsdiq etmiş olar ki, o zaman Peyğəmbərə etimad tam olmaz. Etimad tam olmayınca, iman olmaz, çünki iman parçalanmaz. Ağıl, Rəsulullahın bildirdiklərini uyğun görsə, bu ağılın kamil, səlim olduğu aydın olur. "
Bu tərif, ağlı kənarlaşdırmır mı?
CAVAB
Əsla kənarlaşdırmır. Bu tərif səlim olan ağla deyil, sakit olan ağla zidd ola bilər. Sakit olan ağılın anlamaması da ləzzəti və faydasızdır

Yenə deyir ki: Bu tərif, Quranı anlamağa mane olmaq üçün qoyulmuş bir maneədir.
CAVAB
Tam əksinə, dini ağılına uyğunlaşdırmağa çalışanlara mane olar. Din ağla uyğunlaşdırılsa insan sayı qədər din ortaya çıxar. Alimlərin ağılı dində ölçü deyilsə, sizin ağılınız necə dində ölçü olur? Bu tərifi edən İslam alimidir. Allahu təala, (Bilmirsinizsə alimlərdən soruşun) buyurur.

Yenə deyir ki: Doqmalar, yəni ayələri ağıl süzgəcindən keçirmədən inanmaq gerçək iman olmaz.
CAVAB
Dogma sözünü daha çox ateistlər istifadə edir. (Siz Quran nə deyirsə dərhal araşdırmadan inanırsınız) deyirlər. Sizin onlardan nə fərqiniz qaldı? Biri bizə (Bu ayədir) desə, yalnız biz onun ayə olub olmadığını araşdırarıq. O ayə isə, ağılımıza zidd gəlsə də, dərhal təsdiq edərik.

Yenə deyir ki: Görmədən, ağıl süzgəcindən keçirmədən inanmaq olacaq şey deyil.
CAVAB
Siz Cənnəti, Cəhənnəmi gördünüzmü? Görmədən necə inanırsınız?

Yenə deyir ki: Bəqərə surəsinin 3. ayəsində Onlar qeybi təsdiq edərlər, deyilir. Görmədən iman gətirin deyilmir ki.
CAVAB
Demək ki, siz, qeybin nə olduğunu bilmirsiniz. Qeyb, duyğu orqanları [görmək, eşitmək, toxunmaq, iyləmək, dadmaq] ilə və ya hesab və təcrübə ilə aydın olmayan şey deməkdir. İmam-ı Rəbbani həzrətləri buyurdu ki: Ağıl və qorxu Allaha yaxınlaşa bilməz. Heç bir şeyə bənzəməyən və ağılla aydın ola bilməyən yaradıcıya, qeyb yolu ilə inanmaqdan başqa çarə yoxdur, çünki görərək, düşünərək anlamağa cəhd etmək, iman olmaz. Öz etdiyinə inanmaq olar ki bu da iman deyil. (2/9)

Yenə deyir ki: İman, gördükdən sonra təsdiqdir.
CAVAB
Bu, İslamiyətə inanmıram demənin başqa şəklidir. İmanın altı əsasından hansını gördünüz? İman, görmədən təsdiqdir. Cibimdən alma çıxarsam, sonra bu almadır desəm, bunu görənin təsdiqi inanmaq olmaz, gördüyünü söyləmək olar. İman qeybə olar. Cibimdə qızıl var desəm, siz mənə güvənərək bəli var deyə təsdiq etsəniz bu inanmaq olar, amma qızılı gördükdən sonra bu qızıl demək iman deyil, gördüyünü söyləmək olar. Bu fərqi yaxşı anlamalıdır.

Yenə deyir ki: Allahın qeyb ilə əlaqədar hər şeyini ağıl süzgəcindən keçirmədən inanmaq iman olmaz.
CAVAB
Ağıl ilə Allahın necə bir varlıq olduğunu, necə danışdığını necə yaratdığını, Cənnətdəki meyvələrin dadını belə bilərikmi? Mələkləri ağıl ilə təsvir edə bilərikmi? Allahın necə bir varlıq olduğunu təsvir etməniz mümkün mü? Əlləri, gözləri, bir məkanı varmı, nə ilə eşidir, necə əzəli və əbədi olar? Bu tərəzi bu ağırlığı çəkməz deyilmişdir. Yəni ağıl ilə bunları anlamaq qeyri-mümkündür.

Sual: Ağla və araşdırmaya çox əhəmiyyət verən gənc bir yoldaş, (Bu səbəb fərz, bu səbəb günah? Bunların hikmətini, səbəbini bilmədən qəbul etməm. Mən görmədiyim Allaha, arvad ər kimi inanmam) deyir. Dinimiz görmədən iman etməyi bildirmir mu?
CAVAB
Bu gənc kimi söyləmək çox təhlükəlidir. İlahi əmrin hikməti başa düşülməsə da Allahın əmri olduğu üçün, heç tərəddüdsüz qəbul etmək şərtdir. İslam alimlərinin ən böyüklərindən olan Hüccət-ül-İslam ünvanına sahib imam-ı Gazali həzrətlərinin İhya'da və imam-Süyuti həzrətlərinin Cami-us-sagîr'də bildirdiyi hədisi-şərifdə buyurulur ki:
(Axır zamanda dəyişik inanclar çıxınca, ər Karılar kimi inanın.) [Deylemi]

Bu hədis-i şərif qoca arvad kimi batil şeylərə kor-koranə inan demək deyil. Allah və rəsulunun bildirdiklərinə ağılın olmasa da, isbat edə bilməsə də, inanın deməkdir. Cənnət, Cəhənnəm, Sırat körpüsü və axirət həyatı ağıl ilə məntiq ilə isbat edilə bilməz. Mutəzilə ağılı götürmədiyi üçün sırat körpüsünün, meracı və bənzəri hadisələri inkar etmişdir. İndi bir çox Müsəlman inanmayıb mürtəd olarkən, müşriklər, bu bir dəlilik deyərkən, Həzrəti Əbu Bəkir, O söylədisə doğrudur deyərək imanın zirvəsinə çıxmışdır.

Görmədən, ağılını istifadə, bir anda Miraca gedib gəldiyinə inanaraq Rəsulullahı təsdiq etməsi imanını yüksəltmişdir. Günəşdən daha parlaq olan imanından ötəri Peyğəmbər əfəndimiz, (Əbu Bəkrin imanı, bütün insanların imanları cəmi ilə ölçülərsə, Əbu Bəkrin imanı daha ağır gəlir) buyurmuşdur.

Lazımlı fiqh məlumatlarını öyrənmək fərzi ikən, bu fərzi tərk edib, (İmanı araşdırıram) deyərək ağacların, çiçəklərin, insan və heyvanların anatomiyasını araşdırmaqla davamlı məşğul olmaq caiz deyil. İman əsasları təhqiq edilməz, yəni araşdırılmaz. Peyğəmbər əfəndimiz, qeybə imanı əmr etmişdir. İsbat ilə dəlil ilə iman olmaz. İman, görmədən inanmaqdır. Quran-ı Kərimdə, salehlər təriflənərkən, (O müttəqîlər ki, qeybə inanarlar) buyurulur. (Bəqərə 3)

Demək ki qeybə inanmaq, müttəqilərin xüsusiyyətidir. Rəsulullah nə bildirmişsə doğrudur deyərək inananlar xilas olmuşdur. İman, araşdıraraq, ağıl icra edərək əldə edilən bir şey deyil. İslam alimləri imanı belə tərif etmişlər:
İman, Məhəmməd əleyhissalamın, peyğəmbər olaraq bildirdiyi şeyləri, təhqiq etmədən, ağla, təcrübəyə və fəlsəfəyə uyğun olub olmadığına baxmadan, təsdiqdir. Ağla uyğun olduğu üçün təsdiq etmək, ağılı təsdiq etmək olar, Elçini təsdiq etmək olmaz. Yaxud Elçini və ağılı birlikdə təsdiq etmək olar ki, o zaman Peyğəmbərə etimad tam olmaz. Etimad tam olmayınca, iman olmaz. Çünki iman parçalanmaz. Hədis-i şərifdə buyurulur ki:
(Dini ağlı ilə ölçən qədər zərərli kimsə yoxdur.) [Taberani]

Səlim ağıl çox qiymətlidir. Hədis-i şərifdə, (Ağıl, haqq ilə batili bir-birindən ayıran bir nurdur) buyurulur. Allahu təala, insana, haqqı batildən, yaxşını pisdən ayıra bilməsi üçün ağılı verdi. Ağıl bir ölçü alətidir. Allahu təalaya aid məlumatlarda ölçü olmaz. Məxluqlara aid məlumatlarda ölçü olar. Ağıl, insandan insana dəyişdiyi üçün, bəzi insanlar məxluqlara aid məlumatlarda isabət etdiyi halda, bəziləri yanıla bilər. İnsan, bir yol göstərici olmadan ağılı ilə Allahın bildirdiyi doğru yolu tapa bilmədi. Tarix araşdırıldığında, öz başlarına gedən insanların səhv yollara saptıkları görülər. O halda Rəsulullaha inanmaq şərtdir.

Sual: (Görmədiyim şeyə iman etmək ağlıma batmır, dindəki şeylərdən ruhum sıxılır) deyən yoldaşıma nə cavab verim?
CAVAB
Almayan ağılını və bezən ruhunu göstərməsini istəyin, baxaq göstərə bilərmi?

Sual: Mən görmədiyim Allaha inanmaram demək uyğun mu?
CAVAB
Xeyr deyil. İmam-ı Rəbbani həzrətləri buyurur ki:
Bildiyimiz, xatirimizə, xəyalımızı gələn, duyğu orqanlarımıza təsir edən hər şey məxluqdur. Bizim, Allahu təala bir şeyə bənzəməz deməmiz, bənzətmək olar. Bizim anladığımız böyüklük, kiçikliktir. İbrahim əleyhissalam, kafirlərə, (Nə üçün öz etdiyiniz bütlərə ibadət edirsiniz? Sizləri də, etdiyiniz işləri də Allahu təala yaratdı!) Dedi. İstər əlimizlə düzəltmiş olaq, istər ağılımız və xəyalımızla meydana gətirək, bunların hamısı, Allahu təalanın məxluqudur. O, bildiyimiz, düşünərək tapdığımız şeylərin heç birinə bənzəməz və necə olduğu aydın ola bilməz. Ağıl və xəyal Ona yaxınlaşa bilməz. Belə heç bir şeyə bənzəməyən və ağıl ilə aydın ola bilməyən uca yaradıcıya, qeyb yolu ilə inanmaqdan başqa çarə yoxdur. Çünki, görərək, düşünərək anlamağa cəhd edərək inanmaq, Ona inanmaq olmaz. Öz etdiyimiz şeyə iman etmək olar. Bu da, Onun məxluqudur. Bunu, Ona ortaq etmiş, Ondan başqasına iman etmiş olarıq. (2/9)

Sual: Övliya şəxslərdən bəziləri, (Biz Cənnəti, Cəhənnəmi görsək, imanımızda bir artma, bir dəyişiklik olmaz) demişlər. Bu necə olar? İnsanın bir şeyi bilməsinə ilmel yəqin, gözlə görməsinə də aynəl-yəqin deyilir. Gözlə görmək, elmlə bilməkdən çox daha üstün deyilmi? Atalarımız, (Gözüm sənə mı inanım, yoxsa sözüm sənə mı inanım?) Deyə boşuna mı söylədilər? Bu şəxslərin belə söyləməsinin hikməti nə ola bilər?
CAVAB
Əlbəttə göz, bilməyə görə daha möhkəm dəlildir. Amma bu bizim kimi insanlar üçündür. Həqiqi imana qovuşmuş övliya şəxslərin elmləri fərqlidir. Həzrət-i Əbu Bəkrin (O söylədisə doğrudur) deməsi bunun aşkar nümunəsidir. Göz yanıla bilər amma bu elm sahiblərinin imanları elə möhkəmdir ki, heç bir şey onu dəyişdirə bilməz. Göz ilə görənin imanı bu qədər möhkəm ola bilməz. İman etmədə göz ölçü deyil. Yalnız göz ölçü olsaydı, Rəsulullah əfəndimizi görən hər kəsin iman etməsi lazım idi. (Əbu talibin yetimi) deyə baxanlar kâfir olaraq qaldı, (Allah Elçisi) deyə baxanlar hidayətə çatdı. Başdakı göz yanıla bilər, qəlbdəki göz yanılmaz. Müsəlmanların görmələri, anlamaları ürək gözü ilə olar. Göz baxınca, ürək inanınca görər. Müsəlmanın ürəyi inanmışdır, Allahu təalanın lütfkarlıqlarına qovuşmuşdur. Dərəcəsinə görə nələr görər nələr, dünya axirət fərq etməz.

Görərək iman
Sual: Pedaqoq bir yoldaş, (görərək inanmaq, iman olmaz) dedi. Bir şagird də, (Möcüzə və kəramət görərək iman edən kimsə, görərək iman etmiş olmur mu? Məsələn Peyğəmbər əfəndimizin möcüzələrini və ya Abdülkadir Geylani Həzrətlərinin mənkıbəsindəki keşişin Cənnəti və Cəhənnəmi görüb inanması görərək iman deyil mi?) Dedi. Hansının sözü doğrudur?
CAVAB
Pedaqoq yoldaşın söylədiyi doğrudur. Görərək inanmaq iman deyil. Gördüyünü təsdiq etmək olar. Bəqərə surəsinin əvvəlində, salehlər təriflənərkən, (Onlar qeybə inanarlar) buyurulur. Qeybə inanmaq əsasdır. Bir insanı Cənnətə, Cəhənnəmə aparsa, o da gördüyü üçün inansa, iman etmiş olmaz. Gördüyünü söyləmək olar. Onu hər kəs edər. Bacarıq, görmədən iman etməkdir. Şeytan da, Cənnəti gördü və Cənnətin olduğunu söyləməsi, iman sahibi olduğunu göstərməz.

Seyid Abdülhakim Arvas həzrətləri buyurur ki:
İman, Məhəmməd əleyhissalamın, Peyğəmbər olaraq bildirdiyi şeyləri, ağla, təcrübəyə və fəlsəfəyə müraciət etmədən, inanıb təsdiq etməkdir. Ağla uyğun olduğu üçün təsdiq etsə, ağılı təsdiq etmiş olar, Elçini təsdiq etmiş olmaz. Yaxud Elçi ilə ağılı birlikdə təsdiq etmiş olar ki, o zaman Peyğəmbərə etimad tam olmaz. Etimad tam olmayınca, iman olmaz. Çünki iman parçalanamaz. (Əbədi səadət)

İmam-ı Rəbbani həzrətləri buyurur ki:
Ağıl, quruntu, xəyal Allaha yaxınlaşa bilməz. Heç bir şeyə bənzəməyən və ağılla aydın ola bilməyən yaradıcıya, qeyb yolu ilə inanmaqdan başqa çarə yoxdur, çünki görərək, düşünərək anlamağa cəhd etmək, iman olmaz. Öz etdiyinə inanmaq olar ki, bu da iman deyil. (2/9)

Bir kimsə, qeybə inandıqdan sonra, Cənnəti, Cəhənnəmi və mələkləri görsə, imanı daha çox güclənmiş olar. Möcüzə və kəramətlər də, imanın güclənməsinə səbəb olar.

Yenə İmam-ı Rəbbani həzrətləri buyurur ki:
Əshabi-kiram, Rəsulullahı, vəhyi və möcüzələri gördükləri, mələklə birlikdə olduqları üçün onların imanları görərək inanmaq oldu. Bu üstünlüklər, digər bütün üstünlüklərin təməlidir. Əshabi-kiramdan başqası bu üstünlüklərə qovuşa bilmədi. (1/120)

Möcüzəyə də inanmayan çox kimsə oldu. Peyğəmbər əfəndimizin minə qədər möcüzəsi görüldüyü halda, sehir, tilsim deyərək inanmayanlar çıxdı. Bu min möcüzədən biri və davamlı bir möcüzə olan Quranı kərimə də inanmayanlar çıxdı. Musa əleyhissalamın əsasının böyük bir ilan olması, dənizi iki yerə bölməsi kimi möcüzələrinə Firon və adamları inanmadı. İsa əleyhissalamın korların gözünü açmaq, ölüləri diriltmək kimi möcüzələrinə çox kimsə inanmadı.

Kəramətlərə də inanmayan çox kimsə oldu. Kəraməti görmək görərək iman deyil. Abdülkadir Geylani Həzrətlərinin qolunun içində Cənnətin və Cəhənnəmin görülməsi iman etməyi tələb etməz. Tilsim deyərlər, cadu deyərlər, inanmayan çıxar. Kimi heç bir şey görmədən inanır, kimi də görüncə imanı daha qüvvətlənər. Möcüzə və kəramət iman etməyi asanlaşdırır, amma (Qəti olaraq iman etməyi tələb edir) deyilməz.